मगर जाति उत्पत्ति र इतिहास
मानव इतिहासको अध्ययन गर्दा सो कालखण्डको भौतिक स्थितिको पनि अध्ययन गर्नु आवश्यक छ । समय कालको भौगोलिक र प्राकृतिक अवस्था अनुसार प्राणीहरुको विकास भएको छ । कद, काठी , रंग, संस्कृति र सभ्यता प्रकृति अनुसार निर्धासरत भएको देखिन्छ । धेरै गर्मीमा बस्नेहरु काला, हिमालयन प्रदेशमा बस्नेहरु गोरा, हिमालयको हावापानीले प्रभावित पार्ने पहाडि भेकमा बस्ने पहेँला, पहाडमा बस्ने तर तराईको हावापानीले प्रभावित प्राणीहरु गहुँगोरो हुन्छन् । भौगोलिक इतिहासको कालखण्डमा भारतको उत्तरी भेग, नेपाल तिब्बत र चीनको दक्षिण भूभाग समुद्रको गर्भमा थियो भने लंका भारतको दक्षिण्ी भूभाग, अफ्रिका र अफगानिस्तान एउटै महादीप थियो । १२००० वर्ष ढुङ्गे युगमा मानिसहरुको हरवियन जातिको एउटा हाँगा हो । मध्ये सिन्धुघाँटी , भारतको दक्षिण भेक, बलुचिस्तानको बहुईमा बस्ने मानिसहरुको भाषाले यिनीहरुको एउटै वंश देखिन्छ । यू्रोपका इराकी ,इरानी र आर्यहरुको भाषा एउटै देखिएकोले यी तिनै देशमा बस्नेहरुको वंश एउटै हो । तिब्बती ,बर्मिन र मंगोलियनहरुको भाषा एउटै देखिएकोले यिनीहरुको वंश पनि एउटै देखिन्छ । (पुरातत्व निवन्धावली पृ.१९२ र १९३ राहुल संस्कृत्यायन)
इशा भन्दा ४००० वर्ष अघि प्रसियाको उत्तर मैदानमा आकादबंश र सौ भारवंश दुईवटा सभ्य जाति देखा पर्यो । सौभारवंशको ठूलो दल ३००० इशापूर्व पूर्व दिशा गई महाचीन राज्य खडा गर्यो । (हेमिल्टन) यी फिरंगी सौभारवंशका हाँगाहरु छुट्टिदै चारैतिर फैलिदै काबुल, पंजाब हुँदै सिन्धु नदीको मैदानमा आएर बसोबास गर्दै कामस्वरुप (आसाम) साके १६११ तिर मध्य भारत पुगी नेपालको पहाडी भेक सम्म फैलिदै गएको देखिन्छ । आर्यनहरुले वेद र उपनिषदहरुमा जताततै उल्लेख गर्ने गरेको नाग, यक्ष, किन्नर र गन्धर्व यिनै सौभार वंशीय किराती वा जनजातीहरु हुन् ।
पृथ्वीमा लगातार भुईचालो , विष्फोटन र चार पटकसम्म हिँउ युग आएको हुनाले भारतको उत्तरी भूभाग, नेपाल, तिब्बत र चीनको दक्षिणी भू-भाग समुद्र गर्भबाट बाहिर निस्कियो भने अफ्रिका सिन्धुघाती श्रीलंकाहरु एउटै महादीपबाट छुट्टिई अलग दीपहरु बने । ५० हजार वर्षपछि युरोपमा देखिएका हरिवियन जाति सुमेरु , मिश्र र सिंधमा देखिए । उत्ता सौभारवंशी पहेला जातीहरु इशापूर्व ३१०० वर्षतिर मंगोललाई देशको दक्षिण पामिरको पठार देखि पूर्व , तिब्बत देखि उत्तर क्षेत्रमा ठूलो भौगर्भिक प्रलय हुँदा चीनको सेचुवान क्षेत्रका मंगोलियनहरु ४००० वर्ष अघि जिविकाको खोजीमा जम्बुदीप भारत र नेपाल प्रवेश गरेका हुन् । आकाशवंश र शौभारवंश हाँगाहरु जपान, भियतनाम, बर्मा, कोरिया, हङकङ, चीन इन्डोचायना, तिब्बत, बोर्निया, कम्बोडिया, सुमात्रा, जावा, मलाया , फिलिपिन, थाईलैण्ड, भुटान, मध्य-भारत र नेपाल सम्म फैलिन पुगेका हुन् ।
चारैतिर फैलिएका यी जातिहरु एकलौटी सलहसरी फैलिएका होइनन् । यी जातीहरु आ-आफ्ना कविला सरदारहरुसँग झप्पा झुप्पामा आएका हुन् । सोझै उत्तरबाट झर्नेलाई लाशावंशी , पूर्वबाट आउनेलाई ताईशानी वंशी र पश्चिमबाट आउनेलाई काशीवंशी किरातहरु भनिन्छ । शक र गन्धर्वहरु कावा, कम्बोज हुँदै सिन्धु तरेर सौराष्ट्र , गुजरात र अवन्तिका कब्जा गर्न पुगे -गुर्जहरु हुणहरुले भगाएका कुषाणहरु पंजाब , सिंह मथुरा, उत्तर प्रदेश बिहार जिति हलाकुले युरोप दखल गरी बगदाद पुग्दा ई. १३६९ मा तैमुर लंगले दिल्ली मेरठ लुटदा पनि मंगोलियादहरु भारत र नेपालमा छरपस्त भएका हुन् ।
हेमिल्टनको भनाई अनुसार खस्मी , खास्मिर र कास्मीर हुँदै जबमसदपि र नेपालमा प्रवेश गर्ने थापा, कार्की , बस्नेत र खड्का खसहरु पनि किराँतहरकै एउटा हाँगा हो । साके १६११ तिर चीनको रेशम मार्गमा पर्ने कुशीबाट झरेर मध्य-भारत नेपालमा चारैतिर फैलिएका किँरात हाँगा नै काँशीवंशी मगर हाँगा हो । भारतको काशी नाग पनि यिनै काशीवंशिहरुले राखेको देखिन्छ ।
मगर जातिको अन्बेषक एम.एस. थापा र पुरातत्ववेत्ता खडक शमसेरले वि.सं १९०४ मा लिच्छवी , बृजि बिज्जीलाई “मगर” भनेका छन् । युची, विदेहि , भाटी , भिडार मेदेस, कवि वा कभि, सिथियन , अफर्ति, अवाटी, मगल मंगर ,मगप्पा, नागहरुलाई एम.एस थापा लगायत अरु विद्धानहरुले मगर भनेका छन् । आर्यनहरुले आदि कालमा जनजातिहरुलाई नाग, यक्ष, किन्नर र गन्धर्व भन्दा थिए भने समयानुसार किरात र आज जनजनति भनिन्छ , त्यस्तै मगरहरुको पनि समय र काल अनुसार विभिन्न नाम रहन गएको देखिन्छ ।मगरहरुलाई जेजति भनिएता पनि अरियानबाट आर्य ,फारसीबाट पारसी भएजस्तै मंगोल , मगप्पा, मंगरबाट मगर अपभ्रस भएको ठोकुवा गर्न सकिन्छ । एम.एस थापाको प्राचीन मगर र अक्खालिपिलाई पनि अघि राखेर छलफल गर्न सकिन्छ ।
क) प्राचीन मगर इतिहास
हिस्टोरी अफ इन्डिया आर्यन एपिक एजको नक्सामा चीनको दक्षिणी भेकलाई इन्द्रलोक देखाइएको छ नक्साअनुसार इन्द्रलोक चीनमा थियो भने इन्द्र यक्ष खस हुन् । साौभारवंशी ठहर हुन्छ र यिनले मद्यपान गर्दै गाईको मासु खान्थे ।
‘‘मेरो लागि याज्ञिकहरुले १५/२० वटा गोरुको मासु पकाउछन् त्यहि मासु र रक्सी खाई मोटो भई राक्षसको नास गर्दछु (ऋगवेद १०-८६-१४)
“पौड्रकाश्चौड्रदाविद ः काम्बोजा यवनाः शकाः ।
पारदापहवाश्चीन ः किरात दरदा ःखशाः ।। १२८ मनुस्मृति १०-४४ ऋर्थात मनुस्मृतिले खसलाई पनि शुद्ध भनेको छ ।
२)आर्यहरुको विष्णु भगवानको राज्य सोहि नक्साअनुसार बैकुण्ठलोक चीनको दक्षिणी भेकमा देखाइएको छ बैकुण्ठलोक चीनमा थियो भने यिनी सौभारवंशी किरात हुन र उनी नागशैयामा बस्दथिए भन्नुको अर्थ नागहरुको राजा थिए। यिनका गुरु ब्रह्मा र गुप्तचर नारद थिए ।
३) किरातेश्वर पशुपतिको हातमा पाशुपत शास्त्र अर्थात फलामको त्रिशुल हुने गर्दथियो । त्यतिबेला फलाम अतिशक्तिशाली शास्त्र हुने गर्दथ्यो । फलाम उत्खनन् किरातीहरुले नै पहिले गरेका थिए । बारुदको उत्पति पनि चिनियाहरुले नै गरेका हुन् किरातेश्वर महादेव किराती भएको हुनाले नै आर्यहरुको पुज्य गोरुमा सवार हुन्थे र सुगुरको मासु खान्थे । शक्ति पुजन आर्यहरुले नै महादेवलाई भगवान स्थापित गरेका हुन् ।
४) आर्यहरु सधै राजाहरुका सल्लाहकार वा गुरु भए कहिल्यै राजा भएनन् । जस्तो विष्णुको ब्रम्हा , सम्बर र नमुचिको शुत्राचार्य चन्द्रगुप्त मौर्यको गुरु महामन्त्री कौटिलय , गुप्त सम्राटको गुरु वंशुवंधुचार्य , अज्ञातशत्रुको गुरु वर्षाकार, शाहहरुको बडागुरुज्यू आदि । यिनै गुरुहरुले नै राम, कृष्ण, शिव , ब्रम्हा र शाहवंशीय राजालाहरुलाई विष्णुका अवतार बनाई भगवान बनाएका हुन् ।
५) आर्यहरुले आज्ञका जनजातिहरुलाई प्राचीन कालमा नागयक्ष, किन्नर, गन्धर्व भन्थे द्धापर युगमा किरात फेरी मंगोल र आज जनजाति भन्दछन् ।
६) भारतको तल्लो भेकमा बस्ने, श्रीलंका , सिन्धु र अफ्रिकामा बस्ने द्राविडहरु हुनु । रावण, अहिरावण, इन्द्रजित , सुपाणर्ा , खर , दुषण द्राविड हुन् ।
७) किराती राजा संबारको उत्तर भारत र नेपालमा १०० वटा लौहदूर्गहरु थिए (बलियो ) उनका समर्थक राजाहरु शुष्ण, पिप्रवर्चित , धुनी , चुमुरी आदि राजाहरुलाई छलबलले मार्दै ९९ किल्लाहरु ध्वस्त पारी अन्तमा सुतेको बेला इन्द्रले संबरलाई मारेका छन् । (ऋगवेद)
८)काठमाडौंलाई पहिला नागह्रद भनिन्थ्यो नागदह इलाकामा नागवंशीय मगर राजा कर्कोटकले राज्य गर्दथिए । उनले आफ्नो राक्षार्थ आजको नागार्जुनमा नागजोङ किल्ला खडा गरेका थिए । नागजोङ नै अपभ्रंश भएर नागर्जुन हुन पुगेको हो त्यस्तै नागदहको पानी नागहरुले (नागवंशीय मगर ) प्रयोगमा ल्याउने हुनाले सो ठाउँलाई नागहरु आहाल गर्ने ठाउँ नाग आहाल र नेपाल हुन गएको हो । नागहरुले खानी खन्दा सो ठाउँ नाग दह फुटेर सुक्न गई मानव वस्तीमा परिणत हुन पुगेको ठहरिन्छ । (किरात मगर इतिहास -नरु थापा २०६७) ।
९) अफ्रिका, श्रीलंका, भारतको दक्षिणी भेक एउटै दीप हुनाले सो ठाउँहरुमा द्रविडहरुको राज्य थियो भने लगातारको विष्फोटन र भुइचालोले चीन, तिब्बत, नेपाल र भारतको उत्तर भेक समुन्द्र सतहदेखि माथि उठेपछि सौभारवंशी जातिहरुले महाचीन राज्य खडा गर्यो र विस्तारै जिविकाको खोजीमा दक्षिण एसियातिर झर्दै गई मध्य -भारतसम्म पुगी त्रेता युगमा पाईने बाँदर , भालु र गिद्ध जातिहरु यिनै ठहरिन्छन् । नेपाल, मध्य-भारतसम्म किरात र दक्षिणी भेगमा द्रविडहरुले राज्य गर्दा आर्यानहरु पामिरको पठार र युरोपबाट बिस्तारै सिन्धुघाँटी तिर आउँदै थियो । इ. पूर्व १२०० मा मात्र आर्यहरुले पंजाबबाट जबमुदीपमा प्रवेश गरेका हुन् । त्यति बेला त्यहाँ जनजातिले सुव्यस्थित सामाजिक व्यवस्था , उन्नत संस्कृति र शासन व्यवस्था चलाईरहेका थए ।
१०) आर्यहरुका हालसम्म ब्रम्हा नाम गरेका पुर्खा देखा परेका छन् । ब्रम्हाबाट ब्राह्मण अपभ्रँश भएको हो । बैकुण्ठ लोकका राजा विष्णु भएता पनि ब्राम्हणको सल्लाह अनुसार सामाजिक व्यवस्था र राज्य संचालन गरेका हुनाले नै ब्रम्ह विष्णुको नाभीमा बसेको भनिन्छ । ब्राह्मणले आफ्नो छोरी सरस्वतीलाई विवाह गरेको हुनाले ब्राह्मणहरुले ब्रम्हालाई पूजाबाट वञ्चित गरेका हुन् । ब्रम्हा र सरस्वतीबाट जन्मेको छोरा मनुले नै “मनुस्मृति’’ लेखेर बणर्ाश्रम खडा गरी जातपातको पर्खाल लगाएको हो ।
ब्राह्मणहरुको मुख्य हतियार नै बेद, पुराण र उपनिषदहरु हुन् । यिनै शास्त्रहरुले राजाद्धारा आफ्ना हिन्दु सभ्यता र संस्कृति छल र बलद्धारा प्रतिपादित गरिएको हुनाले नेपाल र भारतमा मंगोल र द्रविडहरुको सभ्यता र संस्कृति मेट्दै गएको हो । ब्रम्हाको मुखबाट ब्रह्मण , छातीबाट क्षेत्री , पेटबाट बैश्य र खुट्टाबाट शुद्र जन्मेको यिनै मनुस्मृति ,बेद, पुराण उपनिषदहरुले स्थापित गर्न पुगेको हो । खस (यक्ष) राजा इन्द्र र राजा संबरलाई लडाउने ब्राहमण गुरु शुक्राचार्य र बृहस्पति हुन् ।
कर्णाली प्रदेशका खास मगरहरुलाई ब्राह्मणहरुले यज्ञोपवित गराई क्षेत्री र ठकुरी बनाई जनै लगाई दिएका हुन् ।
“Hamilton” An account of kingdom of Nepal p.28″
” The Karkis, Thapa, Basnets and Khadka all now considered as Hindu of khas were branches of Magar tribes”.
ख) त्रेता युग
त्रेता युगमा ब्राम्हणहरुले शक्तिशाली किराती राजा शिव (पारुहाङ) नागवंशी राजा विष्णु र स्वयम् ब्रम्हालाई आफ्ना वेद पुरानहरुद्धारा ईश्वर स्थापित गरी सकेका थिए । त्यति बेलाका राजा जनक (विदेह ) राजा दशरथ, किस्किन्धाका राजा बाली, सुग्रीब र हनुमान किँरातीहरु नै द्राविड राजा र सरदारहरु थिए । त्रेतायुगमा राजा राम र राजा रावणलाई लडाउने बशिष्ठ र विश्वामित्र नै थिए । राजा रामलाई विष्णु अवतार बनाउने बाल्मिकी र तुलसीदास हुन् । लक्षवी राजा दशरथको तीन रानीहरु थिए । कौशल्या,कैकेयी र सुमित्रा । सबै सन्तानहिन थिए । गरु बशिष्ठ र विश्वामित्रको अवशेष षडयन्त्रले ‘‘पुत्रेष्टि यज्ञ’’ गराई २८ वर्षिय ब्राहमण युवक ‘‘रिष्यश्रृंग’’ लाई रानीहरुसंग सुत्न लगाई राम, भरत, लक्षमण र शत्रुधन जन्मेको हुनाले यिनीहरु क्षेत्री हुन् ।
त्रेतायुगको रामायणमा भिलहरुले उल्लेख पाइन्छ भने एउटा ब्राह्मणको छोरा मर्दा आदिवासी शम्बुकले ब्राह्मणले गर्ने तपस्या गरेको हुनाले मेरो छोरा मरेको आरोप लगाइ राजा रामलाई उचालेर शम्बुकलाई मार्न लगाइएको प्रसंग पनि मनन योग्य छ ।
ग) द्धापर युग
महाभारतको लडाईमा कईयो किराँती राजाहरुले भाग लिएका थिए । युद्ध पश्चात कौरव र पाण्डपहरुको शोक कुल नारीहरुको चित्कार र रुवावाशी सुनी पाण्डपहरु विरक्त भएर हिमालयतर्फ लाग्नु अघि अर्जुनले आफ्नो १२ वर्षे नाती परिक्षितलाई विश्वासयोग्य संरक्षण प्रदान गर्न युधिष्ठिर र आफै आसामको डिम्बापुर गई मित्र किराँती राजा जिताद्रष्टालाई अनुरोध गरेपछि उनले आफ्ना जेठा छोरा सन्छेङवा र आधा किराँती सेना थिए । पाँडवहरुले सेन्छेइङलाई कुरुवंशी १२ वर्षे परिक्षितको संरक्षकत्व र पाटक पतञ्जली राज्य दिएर हिमालतिर लागे । ३९ वर्षको उमेरमा सेन्छेङवाको मृत्युपछि किराँत राजा यलम्बरहाङलाई परिक्षित पुत्र जन्मजयकले पातक पतञ्जली राज्य फिर्ता मागेपछि अर्काले दिएको राज्य त्यागी दिनु नै धर्म सम्मत हुन्छ’’ भनेर सबै कुल कुटुम्ब एउटै जमात भएर नौलो ठाउँमा जाँदा कृषियोग्य भूमिको अभाव हुने भएकाले स-साना दल बनेर छुट्ने निणर्य गरी दश भाईका नाम अनुसार क्रमशः जेठोबाट (१) योगतुम्बा (लिम्बु) (२)अठप्रे (राई ) (३) याक्खा (देवान, माझिया , राई ) (४) लोहरुङ (राई ) (५) याङफु (राई) (६) सुहाचेप्पाहाङ (सुनबार, मुखिया, हायु , चेपाङ) (७) गुरुग्पा (गुरुङ) (८) मगप्पा (मगर) (९) थाकलोकपा वंशज (थाकल, थोकल , थकाली) (१०) थाङदावाको (थारु ,दनुवार ,धिमाल , धामी आदि ) राजा जितेद्रष्ट्रा र सेन्छेइङको कुरा ऐतिहासिक ठहरिन्छ भने १० भाई छुटिएको प्रमाणित छैन ।
(किराँती हिजो र आज-दूर्गाहाङ याक्खा राई )
धृतराष्ट्र पाँडव र विदुर पनि क्षेत्री ह्न् । सत्यवत्तिका अवैध छोरा परासर मुनिद्धारा आफ्ना बुहारी अम्बिका अम्बालीका र नौकरानीबाट जन्माइएका छोराहरु हु्न् ।
घ¬¬) पूर्व मध्पयकालीन मगर
मध्य कालमा नेपाल र भारत सम्म किरात राज्यले ढाकेको थियो । मगरहरुलाई विभिन्न नामले सम्बोधन गरेता पनि बुद्धकालमा लिच्छवी मगरहरुले ‘‘बृजिहरुको महासंघ’’ खडा गरेका थिए । जसमा ८ वटा राज्यहरु थिए । (१) कपिलवस्तुको शाक्य (२ं) सुमसुभारको पर्वत भागा (३) केसपुत्राको काला मास (४) राम गामाका कोलिय नवलपरासी (५) कुशी नारा -गोरखापुर नजिक पावाका मल्ल(६) (पिप्फीवाना कपिलवस्तुको पिपरहवा) का मौर्य (७) मिथिलाको विदेह (८)बैशालीको लिच्छवी । बृजिहरुको शासन व्यवस्था केन्द्रिय महासंघ अन्तरगत चल्ने गणराज्य थियो । यसको राजधानी बैशाली थियो । मगर भाषामा ‘‘ङै सेयालाई’’मैले सुनेको केरालाई ‘‘मोचा’’, धागोलाई ‘‘सुता’’ शब्दहरु बुद्धले प्रयोग गरेका छन् । भिक्षु अश्वघोषले ‘‘बुद्ध चरित्रमा’’ बुद्धलाई लिच्छवी वा बृजि भनेका छन् । बुद्धलाई सम्बोधन गर्दा ‘‘ हे तुरग श्रेष्ठ’’ सम्बोधन गरिएको छ । बुद्धको मृत्यसपछि बृजिहरुलाई महासंघले ‘‘हाम्रै एउटा वंशज’’ भनी बुद्धको खरानी मागेका छन् । ८० वर्षको उमेरमा बुद्धलाई चुन्द लोहारले निम्ता गर्दा संगुरको मासु खान दिएकाले अपच भई बुद्धको महानिर्वाण भएको छ । त्यस्तै सम्राट चन्द्रगुप्तको नाति सम्राट अशोकले कपिलवस्तुमा आफ्नो वंश बृजि मौर्यको राज्य कपिलवस्तु पिपरहवा भएको हुनाले. त्यस ठाउँमा २ वटा अशोक स्तम्भ खडा गरेका थिए भनी अवकेषशहरु देख्दछन् बुद्धले आफ्नै मामाको छोरी (देवदह) भद्रकपालिनी (यशोधरँ) संग विवाहा गरेका थिए ।
२) आर्य सभ्यताका प्रवर्तक शंकराचार्यको उत्पातले गर्दा काठमाडौंका लिच्छवी मगर राजा मानदेवले ‘‘मेरा पिताले यस भूमिलाई जिती सम्मानित गरेका थिए लडाईको अभ्यासले गर्दा मेैले लिच्छवी वंश छोडि क्षेत्री जाति भई न्वारान गरे ’’ भनेका छन् । लिच्छवी मगरहरुले २२० वर्ष राज्य गरेका छन् ।
३) भारतको पातलीपुत्र राज्यमा नागवंशीहरुले २०० वर्षसम्म राज्य गर्यो शिशुनागवंशी राजा पद्यानन्द लिच्छवी अन्तिम राजा थिए । लेखक विश्वनाथ सत्यनारायणले ‘‘ चन्द्रगुप्ताको स्वप्न’’ मा पृ.१४८ अध्याय १५ मा चन्द्रगुप्ता मौर्यद्धारा भनाएका छन् ‘‘हामी किराँती हौँ’’ चन्द्रगुप्तको राष्ट्रिय झण्डामा बाघ चिन्ह हुने गर्दथ्यो र उनको नाति अशोक मौर्यले पनि हरेक अशोक स्तम्भका बाघको टाउको निशानीको रुपमा राखेका छन् । पातलीपुत्र राज्यमा राजा पद्यानन्दको छोरा चाणक्यको टुपी समातेर राजपिठबाट ओरालेपछि चाणक्यले ‘‘राजा पद्यनन्द राजवंशीको नाश नगरी टुप्पी बाँध्ने छैन ’’भनी कसम खाए्र घुम्दै जाँदा बृजिहरुको महासंघ कपिलवस्तुको पिपरहवाबाट मौर्य थरको मगरको छोरा चन्द्र गुप्तालाई लगि शिक्षादिक्षा र युद्धाभ्यास गराई नन्द राज्यको नाश गराई चन्द्रगद्धमा बसालेका छन् । चन्द्रगुप्त मौर्यको छोरा विन्दुसार र नाति अशोक मौर्य थिए । अशोकले कलियुद्धपछि बुद्धधर्म स्वीकार गरेर सम्पूणर् एशियामा बुद्धधर्म फैलाएका हुन् । मौर्यवंशको अन्तिम राजा बृहद्रथलाई सैनिक निरिक्षणको बेला उनकै ब्राहमण सेनापति पुण्य मित्रले हत्या गरी आफै राजा भएर शंकराचार्यको आदेश अनुसार ‘‘ एउटा बौद्धमार्गीको टाउकाको मोल सौ स्वणर्मुद्रा ’’ तोकेपछि सोराजवंशीले भारत छोडेर नेपालतर्फ पलायन गरेका हुन् । शाहवंशीय राजाहरुको दरबारिय झण्डामा पनि बाघ चिन्ह हुने गरेकाले मौर्य वंशकै सन्तान होइन भन्ने आशंका जागेको छ । यसरी केहि मगरहरु पहाड उक्लिए, केहि मगरहरु तराईमा बसेर थारु भए । आत्माराम ओझाले २०६३ असोज १९ गतेको कान्तिपुरमा लेखेका थिए । ‘‘भारतका पटनास्थित किताब महल पुस्तकालयमा रहेको बौद्धकालीन इतिहास अध्ययन गर्दा भारतीय इतिहास पुरुष चन्द्रगुप्ता मौर्य मगर थिए ।’’
ङ) मध्यकालीन मगर
१) राजा पृथ्वीनारायण शाहका पुर्खा भुसाल खाँड, खाचा खाँड र मिचा खाँडले नेपाल प्रवेश गर्दा लुम्बिनी , धवलागिरी र गण्डक क्षेत्र २०० मगर राज्यहरुले भरिभराउ थियो । गण्डक क्षेत्रको राज्यहरुमा राज्य गर्ने मगरहरुलाई १२ मगरात र पश्चिमतर्फ राज्य गर्न पुगेका मगरहरुलाई १८ मगरात भनियो । पाल्पा, स्याङ्जा, कास्की हुँदै लमजुङ पुगेर यशोब्रहम शाहले लिगलिगका छले राजा दलसुर समेत दौडिदै पहिलो आउने ५ जनालई पञ्चयास भन्ने ठाउँमा गिडाएर आफू गद्दीमा बसेका थिए । माझकोटका मानसिं खड्का मगर राजालाई पनि राती आक्रमण गरेर माझकोट कब्जा गरेका हुन् ।
२) नुवाकोटमा राज्य गर्दा कुलमन्डन खाँडको कोशेलीबाट खुशी भएर भारतका बदशाह औरङ्गजेबले खाँडहरुलाई शाह पदवी दिएको हुनाले खाँडहरुले शाह लेख्न लागेका हुन् ।
३) शाहहरुको गोत्र पहिला आत्रे थियो पछि पृथ्वीनारायण शाहले बनारस गएर जनै भिरी बाहुनसँग काश्यप गोत्र लिएका हुन् । ब्राहमणहरुले अत्ति उच्चकुलमा भनिने ७ वटा ऋषिहरुको गोत्र (१) वशिष्ठ (२) कश्याप (३) आत्रे (४)गौतम (५)भारद्धाज (६) जन्मदाग्नि (७) विश्वामित्र । आफै लिन्छन् र अरु जातिलाई इन्द्र, आत्रे आदि गोत्रहरु दिने गर्छन् ।
४) पृथ्वी नारायण शाहको सेनामा बाहुन, खस, मगर, ठकुरी यिनै चार जात थिए । यिनैलाई थरघर भनिनथ्यो । पछि गएर पृथ्वीनारायण शाह पूर्व जितेपछि काजि विराज थापा मगर ,काजी जयन्त ग्याग्मी राना मगर, ददा सुरतसिं राना मगरका सन्तानलाई जनै भिराएर थापा क्षेत्री बनाएका हुन् । सेनानायक रघुवीर राना मगर बडाकाजी अमरसिंह थापा मगर बजिरसिं थापा मगर ,काजी बख्तावर थापा मगर, काजी पृथ्वीध्वज थापा मगर ,काजी रामकृष्ण थापा मगर, मुख्तियार भिमसेन थापा मगर । उमराव रणभिम थापा मगर, सरदार रामभद्र थापा मगर, शक्ति थापा आदि मगरहरु हुन् । यतिसम्म की जंगबहादुर कुंवर राणा पनि मगर नै हुन्
An account of the kingdom of Nepal P20 हाेमस्टेले भनेका छन् ” The Khas Ranas there is no doubt were originally Magars”
Gorkhas P.70-1906-1896, Notes on Nepal P.87 ” The famous prime minister Bhimsen Thapa was the descendant of a magar thapa as was also general Amar Singh Thapa ”
५) राजा नरभुपाल शाहको भित्रेनी कालीधाई मगरनी थिइन उनले ददा सुरतसिंह रानालाई पृथ्वीनारायण शाहका सुसारे बनाएकी थिइन पछि गएर उनलाई भक्तपुरको शासक बनाइयो ।
६) कपरदार कालीदास खड्का मगर पृथवीनारायण शाहको अर्थमन्त्री थिए ।
७)खाँड, मल्ल , सेन ठकुरी , चन्द , शाहि, शाह, बमहरुले पनि जनै लगाएर मगरबाट उपरोक्त पद खडा गरी विशिष्ट जात बनाएका हुन् । यिनीहरुले सुँगुरको मासु खान्छन् ,मामाको छोरी विवाहा गर्छन् र आफ्नो कुल कुलानको स्थानहरुमा मगर पुजारी राख्दछन् । यीनैले बाहुनहरुको सहयोग लिएर मगरहरुको २०० राज्य मेटाएर बाईसे चौविसे राज्य खडा गरेका हुन् ।
८) प्राचीन काल र मध्यकालमा मगरहरु राजा थिए, राज्य थियो । मध्यकालको अन्तिमतिर मगर राज्यहरु हराए , मगरहरु दरबा।िरया भए, कोत पर्वमा अन्तिम जनरल अभिमान सिंह राना मारिएपछि मगरहरु दरबारबाट बिलुप्त भए ।
९) भुरे टाकुरे राज्यमा पर्वतमा शक्तिशाली राजा अरिमुडिले राज्य गर्दथे । १२ औँ शताब्दीमा काश्मिरका इतिहासकार कल्हणले लेखेका छन् । वि.सं ८३५ देखि ८४९ सम्मा मगरात राज्यमा मुसलमान राजा जयापिडले आक्रमण गर्दा राजा अरिमुडी सेना सहित पछि हट्दै गई थुनी राखेको काली गण्डकीको बाँध खोली जयापिडको कईयो सेना भगाई दिए । जयापिडसँग धमासान लडाई गरी जयापिडको कईयो सेना बगाई दिए। ज्यपिडसंग धमासान लडाई गरी जयापिडलाई समातेको हुनाले सो युद्धस्थलको नाम अरिमुडी हुन गयो जसलाई आज पनि अपभ्रंश भए र अर्मादी भनिन्छ ।
१०) इशाको १४ आंैँ सताब्दीमा पाल्पा जिल्लामा बलिहाङराजाले आफ्नो साम्राज्य खडा गरेकोले सो ठाउँलाई आज बल्डेङगढी भनिन्छ । तिहारको इतिहास पनि उनैको नामले जानिन्छ ।
११) सन् १६८१ मा भुटानका राजा सानदुङ नवाङ नाम्ग्यालले गार्खाका राजा राम शाहसंग भुटानको राक्षार्थ र बस्ती बसाल्न गोर्खालीहरु मागेको हुनाले निशन थापा मगरको नेतृत्वमा ४०/४० घरपरिवार भुटान पठाएका थिए । (भुटान पिपल्स पार्टि अध्ययक्ष बलराम पौडेल)
१२) ‘‘ जर्नि टु द लामा एन सेन्ट्रल तिब्बत ’’ १९७० पृ.२७ मा सरतचन्द दासले तिब्बतको काङपाचाङ उपत्यकाको उपल्लो भागमा सेर्पा तल्लो भागमा मगरहरु थिए । दुवैको एउटै मगर राजा थिए । मगर राजाहरुले शेर्पाहरुको बढी कर लगाउने गरेको हुनाले शेर्पाहरुले मगर राजालाई छल गरेर मारिदिए । रानीले राजाको अन्त्यष्ठिमा शेर्पाहरुलाई रक्सीमा विष दिएको हुनाले कयौं शेर्पाहरु मरे , बचेकाले युद्ध गर्दा रानी मारिइन र आज पनि शेर्पाहरु मारिएको ठाउँलाई टोङसोङ्गफुग’’ र राजाको किल्लालाई ‘‘मगरजुङ’’ भनिन्छ ।
१३) गोर्खा राज्यले साना साना राज्य एकिकरण गरेता पनि सुशासन चलाउन नसकेर चोर , डाकु र ठगहरुको जताततै लुटपाट गर्ने लागेपछि चारैतिर अव्यवस्था फैलिएको हुनाले. पाखापानीलाई (म्याग्दी) राजधानी बनाएर आफूलाई राजा घोषित गरी वि.सं १८९७ आषाढ ३० सोमबार राज तिलक गराए । वि.सं १८९७ श्रावण २९ का दिन बाग्लुङ अड्डाका विचारी भागवत पाठक डिठ्ठा लक्ष्मण भण्डारीको नेतृत्वमा १८ गाउँका मुखिया, भद्र भलाद्मी शिकारी बहालवाला सैनिक र झराली फौजलाई ३० श्रावण १८९७ मा मारेको हुनाले यो विद्रोह १ महिना सम्म चल्यो । कतिपय रोहानी मगरहरुले सरकारी दमन छल्न आफ्नो जात छाडी पुर्जा, पुन र पाइजा आदि लेख्न लागेका हुन् । (टेकबहादुर श्रेष्ठ पर्वत राज्यको ऐतिहासिक रुप रेखा ‘‘पृ.१७ दिनेश राज पन्तको दैवज्ञ शिरोमणि लक्ष्मीपति’’ पृ.३७ ह्यामिल्टनको ’’ एन एकाउन्ट अफ दि किङ्गडम अफ नेपाल पृ.२७१ ‘‘कणर् बानियाँ’’ बानियावंशको नालिबेली पृ.१० ज्ञानमणि नेपाल नेपालको महा भारत ’’ पृ. १३६ ऐ.पृ १६१)
१४) राणाहरुको एकतन्त्री शासनदेखि आजित भएर पुरानो गोरखा पल्टनका क्याप्टेन लखन थापाले जोसमनी मतको धार्मिक आड लिएर २००० सेना खडा गरी गोर्खामा जनसरकार समेत बनाई किल्ला खडा गरी जयसिंह चुमीमगरलाई सेना प्रमुख बनाए । गोर्खाको शासकले जंगबहादुर राणासँग उजुरी गरेपछि देवीदत्त पल्टन बुँकोट पुगी किल्ला घेरी मारकाट मच्चाउँदै लखन थापा मगर जयसिंह चुमीमगर समेत ५ जनालाई बर्वर यातना दिई वि.सं १९३३ फागुन २ गते गोर्खामा रुखमा झुण्डाएर फाँसी दिइयो । प्रथम प्रजातन्त्रको लडाईमा क्याप्टेन लखन थापा लगायत ५ जना सहिद भएकोले नेपाल मगर संघले लखन थापालाई प्रथम सहिद घोषणा गर भनी माग राखे तापनि सहिद घोषणा त गरेको छ तापनि प्रथम सहिद घोषणा गर्न कञ्जुस्याई गरिरहेको छ । तत्काल घोषणा गरोस् ।
१५) सबै जातजातिको चाडमा विदा दिने गरिएको छ । तर मगर जातिको चाड खुट्टाउन नसकिएकाले घोषित चाडको नाम लिई विदा दिने गरिएको छैन । प्राचीनकालदेखि मगरहरुले माघेसंक्रान्तिको दिनलाई विशेष चाड मानी झुरुङ नचाउने, खिचडी खाने , चेलीबेटि बोलाउने , भकुण्डो खेल्ने , धनुकाँडले तार हान्ने, सुँगुर काट्ने , घुमाउने र बुटक रोटी बनाउने, कोदोको मद्यपान बनाउने , बनतरुल र घरतरुलको भुजिया, मास,केराउ र सिल्टुङको बाराको रोटि आदि बनाउने गर्ने गरेको हुनाले माघे संक्रान्तिलाई थारुको मात्र नभएर मगरको पनि चाड घोषणा गरी सो दिन बिदा दिइनु पर्दछ ।
सन्दर्भ सूची
१) हूएनसाँग -लिचेपोबाट अपभ्रंश भई लिच्छवी भएको हो।
२) विसेन्ट आर्थर -लिच्छवीको उत्पत्ति तिब्बतमा भएको हो । लिच्छवीको मृत संस्कार र न्याय पद्धति तिब्बत संग मिल्दछ ।
३)न्याङ्खसिस्तनपो तिब्बतका प्रथम राजा थिए यिनी लिच्छवी शाक्य वंशीय थिए । शाम्यवंशको तीन शाखा थियो । (१) महाशाक्य (२) लिच्छवी शाक्य (३) पर्वतीय शाक्य
४) मृक्षबाट बृजि, बज्जी, लिच्छवी अपभ्रंश भएको हो । मृक्षको अर्थ शक्ति धोतक भालु या सिँह हुन्छ , लिच्छव्हिरुको झण्डामा सिंह चिन्ह हुन्छ ।
५) ऋगवेद्मा मगध राज्यलाई किकट भनिन्थ्यो हाल भारतको अम्बाला नै किकट हो ।
मेरा लागि याज्ञिकहरुले १५२० वटा गोरुको मासु पकाउछन् त्यहि मासु र रक्सी खाई मोटो भई राक्षसहरुको नास गर्दछु ऋगवेद (१०-८६-१४)
पौड्रकाश्चौड्रदाविद ःकाम्बोजा यवनाःशकः ।
पारदापहवाश्चीनः करिात दरदा ः खशाः ।। १२८ मनुस्मृति १०-४४ अर्थात मनुस्मृतिले खसलाई पनि शुद्ध भनेको छ ।
२) आर्यहरुको विष्णु भगवानको राज्य सोहि नकसा अनुसार बैकुण्ठलोक चीनको दक्षिणी भेकमा देखाइएको छ बैकुण्ठलोक चीनमा थियो भने यिनी सौभारवंशी किरात हुन् र उनी नागशैयामा बस्दथिए भन्नुको अर्थ नागहरुको राजा थिए । विष्णु मगर राजा थिए । यिनका गुरु ब्रह्मा र गुप्तचर नारद थिए ।
३) किरातेश्वर पशुपतिको हातमा पाशसपात शास्त्र अर्थात फलाको त्रिशुल हुने गर्दथियो । त्यति बला फलाम अतीशक्तिशाली शास्त्र हुने गर्दथ्यो । फलाम उत्खनन् किरातीहरुले नै पहिला गरेका थिए । बारुदको उत्पति पनि चिनियाहरुले नै गरेका हुन् किरातेश्वर महादेव किराती भएको हुनाले नै आर्यहरुको पुज्य गोरुमा सवार हुन्थे र सुँगुरको मासु खान्थे ,शक्तिपुजन आर्यहरुले नै महादेवलाई भगवान स्थापित गरेका हुन् ।
४) आर्यहरु सधैं राजाहरुका सल्लाहकार वा गुरु भए कहिल्यै राजा भएनन् । जस्तो विष्णुको ‘‘
